Sốt rét ác tính - Nhận biết sớm để cứu sống kịp thời

Sốt rét ác tính là gì?

Cơ chế ký sinh trùng sốt rét tấn công hồng cầu và gây tổn thương đa cơ quan trong cơ thể

Sốt rét ác tính là thể nặng và nguy hiểm nhất của bệnh sốt rét, thường do ký sinh trùng Plasmodium falciparum gây ra. Đây là loại ký sinh trùng có khả năng nhân lên rất nhanh trong máu, làm vỡ hàng loạt hồng cầu và gây rối loạn nghiêm trọng cho cơ thể.

Khác với sốt rét thông thường - người bệnh có thể chỉ sốt theo cơn, mệt mỏi và hồi phục sau điều trị - sốt rét ác tính tiến triển nhanh, có thể gây hôn mê, suy đa tạng và đe dọa tính mạng nếu không được cấp cứu kịp thời.

Sở dĩ gọi là “ác tính” vì bệnh không chỉ dừng lại ở những cơn sốt, mà còn gây tổn thương nặng nề lên nhiều cơ quan quan trọng như não, gan, thận, phổi và tim mạch. Người bệnh có thể rơi vào tình trạng rối loạn ý thức, tiểu ít, vàng da hoặc khó thở chỉ sau vài giờ khởi phát triệu chứng.

Chính vì vậy, phát hiện sớm và điều trị đúng cách là yếu tố quyết định giúp người bệnh thoát khỏi biến chứng nguy hiểm của sốt rét ác tính.

Các triệu chứng của sốt rét ác tính

Sốt rét ác tính thể não

Biểu hiện của sốt rét ác tính thể não

Đây là thể nguy hiểm và thường gặp nhất trong các biến chứng của sốt rét ác tính, chiếm tới 80 - 95% tổng số ca bệnh nặng. Bệnh xảy ra khi ký sinh trùng sốt rét xâm nhập và gây tổn thương não, làm rối loạn chức năng của hệ thần kinh trung ương.

Các dấu hiệu nhận biết sớm thể não gồm:

• Người bệnh sốt cao liên tục, mệt mỏi, đau đầu dữ dội, mất ngủ nhiều.

• Rối loạn ý thức: ban đầu có thể li bì, nói lảm nhảm, kích động hoặc cuồng sảng.

• Có thể nôn, tiêu chảy nhiều, thậm chí co giật như động kinh.

• Hôn mê có thể xảy ra đột ngột hoặc tiến triển dần – đây là dấu hiệu nặng cần cấp cứu ngay.

• Một số người còn rối loạn cơ vòng, đồng tử giãn, khó thở hoặc thở yếu do phù não.

• Huyết áp có thể tăng do phù não hoặc giảm vì mất nước.

• Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân còn bị suy thận, tiểu ít, tiểu ra máu do hồng cầu vỡ hàng loạt.

Thể sốt rét ác tính thể não có tỷ lệ tử vong cao (20 - 25%), nhưng nếu được phát hiện sớm và điều trị kịp thời tại cơ sở y tế, người bệnh hoàn toàn có thể hồi phục mà không để lại di chứng.

Sốt rét ác tính thể đái huyết cầu tố

Đây là thể bệnh rất nặng của sốt rét ác tính, xảy ra khi hồng cầu trong máu bị vỡ ồ ạt, làm giải phóng huyết sắc tố vào máu và nước tiểu. Tình trạng này khiến người bệnh dễ sốc, suy thận và thiếu máu cấp tính nếu không được cấp cứu kịp thời.

Các dấu hiệu thường gặp gồm:

• Sốt cao theo cơn dữ dội, kèm mệt mỏi và rét run.

• Nôn khan hoặc nôn ra dịch vàng, đau vùng thắt lưng.

• Da và mắt vàng do hồng cầu bị phá hủy.

• Nước tiểu sẫm màu: ban đầu có thể đỏ nâu, sau chuyển thành màu cà phê hoặc nước vối đặc - dấu hiệu đặc trưng của thể bệnh này.

• Lượng nước tiểu giảm dần, nặng hơn có thể không tiểu được (vô niệu).

• Người bệnh thiếu máu, khó thở, mệt lả, có thể ngất do thiếu oxy trong máu.

• Khi xét nghiệm, bác sĩ thường thấy hồng cầu và huyết sắc tố giảm mạnh.

Sốt rét ác tính thể đái huyết cầu tố có thể gây suy thận cấp và đe dọa tính mạng. Vì vậy, nếu thấy nước tiểu đổi màu bất thường kèm sốt cao, người bệnh cần đến bệnh viện hoặc liên hệ bác sĩ ngay để được xử trí sớm.

Sốt rét ác tính thể giá lạnh

Thể giá lạnh là một dạng hiếm nhưng rất nguy hiểm của sốt rét ác tính. Khi mắc phải thể này, nhiệt độ cơ thể người bệnh hạ thấp bất thường, khác với các thể sốt rét khác thường sốt cao.

Dấu hiệu nhận biết bao gồm:

• Cơ thể lạnh toát, tay chân lạnh, run rẩy.

• Huyết áp tụt thấp, người mệt lả, có thể choáng váng hoặc ngất.

• Da xanh tái, nhợt nhạt, ra nhiều mồ hôi dù không vận động.

• Đau đầu, chóng mặt, cảm giác kiệt sức toàn thân.

Thể giá lạnh thường khiến bác sĩ dễ nhầm với tình trạng hạ thân nhiệt hoặc sốc nhiễm khuẩn, vì vậy việc khai thác tiền sử đi vùng có sốt rét rất quan trọng để chẩn đoán đúng.

Khi thấy người bệnh có biểu hiện lạnh bất thường, da tái, ra nhiều mồ hôi và huyết áp tụt - cần đưa đến cơ sở y tế ngay, vì đây có thể là dấu hiệu của sốt rét ác tính thể giá lạnh đang tiến triển nguy hiểm.

Sốt rét ác tính thể phổi

Sốt rét ác tính thể phổi khó thở, tím tái, khạc ra bọt hồng do phổi bị tổn thương và ứ dịch

Đây là thể bệnh nguy hiểm khi ký sinh trùng sốt rét làm tổn thương phổi, gây rối loạn hô hấp cấp. Bệnh thường tiến triển nhanh và có thể đe dọa tính mạng nếu không được cấp cứu kịp thời.

Các dấu hiệu điển hình gồm:

• Khó thở, thở nhanh, cảm giác ngộp thở, đôi khi khạc ra đờm lẫn bọt hồng do dịch và máu ứ trong phổi.

• Da và môi tím tái, cho thấy cơ thể đang thiếu oxy nghiêm trọng.

• Khi bác sĩ nghe phổi, sẽ phát hiện nhiều tiếng ran ẩm hoặc ran ngáy ở hai đáy phổi - dấu hiệu cho thấy phổi bị phù nề, ứ dịch.

Thể phổi của sốt rét ác tính có thể diễn tiến giống như hội chứng suy hô hấp cấp (ARDS). Vì vậy, khi người bệnh khó thở, tím tái hoặc thở nhanh bất thường, cần đưa đến bệnh viện ngay để được hỗ trợ thở oxy và điều trị đặc hiệu kịp thời.

Sốt rét ác tính thể gan mật

Thể gan mật là dạng sốt rét ác tính gây tổn thương gan và đường mật, khiến cơ thể không còn đào thải được các chất độc hại ra ngoài. Đây là thể bệnh thường tiến triển nhanh và cần được cấp cứu kịp thời.

Các dấu hiệu thường gặp gồm:

• Vàng da, vàng mắt rõ rệt, da sạm hơn bình thường.

• Buồn nôn, nôn nhiều, ăn uống kém, người mệt lả.

• Phân có màu vàng nhạt, trong khi nước tiểu sẫm màu như trà đặc hoặc có nhiều muối mật.

• Nếu bệnh tiến triển nặng, người bệnh có thể rơi vào hôn mê do gan mất khả năng thải độc, ảnh hưởng tới não.

Khi thấy vàng da, vàng mắt kèm theo sốt cao, mệt mỏi, buồn nôn, người bệnh cần đến cơ sở y tế ngay để được xét nghiệm và điều trị. Việc trì hoãn có thể khiến gan tổn thương nghiêm trọng và dẫn đến biến chứng nguy hiểm.

Sốt rét ác tính thể tiêu hóa

Thể tiêu hóa là dạng sốt rét ác tính gây rối loạn đường ruột, thường khiến người bệnh dễ nhầm với các bệnh lý như viêm dạ dày hay ngộ độc thực phẩm.

Các triệu chứng thường gặp gồm:

• Đau bụng dữ dội hoặc âm ỉ, đặc biệt vùng quanh rốn hoặc thượng vị.

• Nôn nhiều lần, có thể kèm buồn nôn kéo dài.

• Tiêu chảy cấp, phân lỏng nhiều lần trong ngày khiến cơ thể mất nước nhanh.

• Thân nhiệt hạ thấp, người lạnh, mệt mỏi, vã mồ hôi.

Vì triệu chứng khá giống rối loạn tiêu hóa thông thường, người bệnh rất dễ chủ quan. Tuy nhiên, nếu có tiền sử đi vùng sốt rét hoặc vừa khỏi sốt mà xuất hiện đau bụng, nôn, tiêu chảy kéo dài, hãy đi khám ngay để được xét nghiệm máu - vì đây có thể là dấu hiệu của sốt rét ác tính thể tiêu hóa đang tiến triển nặng.

Sốt rét ở phụ nữ mang thai

Phụ nữ mang thai mắc sốt rét có nguy cơ cao bị sảy thai

Phụ nữ mang thai là nhóm có nguy cơ cao nhất khi mắc sốt rét, bởi sức đề kháng suy giảm và sự thay đổi trong tuần hoàn máu khiến ký sinh trùng dễ tấn công hơn.

Nếu không được phát hiện và điều trị sớm, bệnh có thể tiến triển thành sốt rét ác tính, gây thiếu máu nặng, rối loạn đông máu và nhiều biến chứng nguy hiểm.

Đặc biệt, sốt rét ở thai phụ có thể dẫn đến:

• Sảy thai hoặc thai chết lưu.

• Sinh non, trẻ nhẹ cân.

• Ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi do thiếu oxy và dinh dưỡng.

Vì vậy, phụ nữ mang thai khi có dấu hiệu sốt, rét run, mệt mỏi sau khi đi vùng có dịch cần đi khám ngay và tuyệt đối không tự dùng thuốc. Việc điều trị phải được bác sĩ chuyên khoa sản và truyền nhiễm phối hợp theo dõi chặt chẽ để đảm bảo an toàn cho cả mẹ và bé.

Sốt rét bẩm sinh

Sốt rét bẩm sinh là thể bệnh hiếm gặp, xảy ra khi người mẹ bị nhiễm sốt rét trong thai kỳ. Khi đó, ký sinh trùng sốt rét có thể đi qua nhau thai – vốn là lớp màng bảo vệ giữa mẹ và thai nhi - và xâm nhập vào máu của em bé.

Bệnh thường xuất hiện sớm ngay sau khi sinh, với các dấu hiệu:

• Trẻ sốt cao, quấy khóc, bú kém.

• Vàng da rõ rệt.

• Gan và lách to bất thường.

Sốt rét bẩm sinh nếu không được phát hiện kịp thời có thể gây thiếu máu nặng và suy đa cơ quan ở trẻ sơ sinh. Vì vậy, phụ nữ mang thai ở vùng có dịch sốt rét cần được tầm soát và điều trị dự phòng định kỳ, nhằm bảo vệ an toàn cho cả mẹ và bé.

Sốt rét ở trẻ em

Trẻ nhỏ mắc sốt rét thường sốt cao, rét run, nôn ói, bụng chướng

Trẻ nhỏ, đặc biệt là từ 6 tháng tuổi trở lên, rất dễ mắc bệnh sốt rét. Lý do là vì miễn dịch mà mẹ truyền cho con khi mang thai đã dần mất đi, trong khi cơ thể bé còn non nớt và chưa có khả năng tự chống lại ký sinh trùng sốt rét.

Khi bị sốt rét, trẻ có thể xuất hiện các dấu hiệu sau:

• Sốt cao liên tục hoặc sốt từng cơn, kèm rét run.

• Nôn ói, tiêu chảy, ăn uống kém.

• Bụng chướng, gan và lách to, sờ thấy cứng ở vùng bụng.

• Một số bé có thể co giật, lơ mơ hoặc có dấu hiệu giống viêm màng não – đây là biểu hiện của sốt rét ác tính thể não, rất nguy hiểm.

Trẻ em bị sốt rét thường diễn biến nhanh hơn người lớn, dễ rơi vào tình trạng thiếu máu, co giật hoặc hôn mê. Vì vậy, khi thấy trẻ sốt cao kéo dài, nôn nhiều hoặc có biểu hiện lạ, cha mẹ cần đưa trẻ đi khám ngay để được xét nghiệm và điều trị sớm, tránh biến chứng nguy hiểm.

Làm gì khi phát hiện bệnh nhân bị sốt rét ác tính?

Sốt rét ác tính là thể bệnh cực kỳ nguy hiểm, có thể đe dọa tính mạng chỉ trong vài giờ nếu không được điều trị đúng cách. Vì vậy, việc nhận biết sớm và xử trí kịp thời là vô cùng quan trọng.

Dưới đây là hướng dẫn xử trí ban đầu theo từng trường hợp:

Nếu bệnh nhân đang ở vùng thôn bản, xa cơ sở y tế

• Khi xuất hiện dấu hiệu nghi ngờ sốt rét ác tính (sốt cao, li bì, co giật, vàng da, nước tiểu sậm màu…), cần cho bệnh nhân uống ngay 1 liều thuốc sốt rét phối hợp: Dihydroartemisinin + Piperaquine phosphat (theo đúng liều hướng dẫn).

• Sau đó, đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất càng sớm càng tốt.

• Tuyệt đối không để bệnh nhân tự điều trị tại nhà vì bệnh có thể chuyển nặng nhanh chóng.

Nếu bệnh nhân được phát hiện tại trạm y tế xã

• Khi thấy có dấu hiệu tiền ác tính, nhân viên y tế cần tiêm ngay thuốc Artesunat tĩnh mạch, pha đúng hướng dẫn:

  • 1 lọ Artesunat 60mg + 1ml Natri bicarbonat 5% + 5ml Natri clorua 0,9%.

  • Liều tiêm ban đầu: 2,4 mg/kg cân nặng.

• Nếu không tìm được tĩnh mạch, có thể tiêm bắp, pha đúng tỉ lệ và lắc kỹ cho dung dịch trong suốt trước khi tiêm.

• Sau khi tiêm, cần chuyển bệnh nhân lên tuyến trên ngay để tiếp tục điều trị chuyên sâu.

• Không chuyển bệnh nhân đang trong tình trạng sốc, co giật hoặc phù phổi cấp, mà cần ổn định tình trạng trước khi di chuyển.

Tại bệnh viện tuyến huyện hoặc tuyến tỉnh

• Bệnh nhân sẽ được điều trị đặc hiệu bằng Artesunat tĩnh mạch:

  • Tiêm liều đầu: 2,4 mg/kg cân nặng.

  • Sau 24 giờ, tiêm nhắc lại 1,2 mg/kg, rồi tiếp tục tiêm 1 liều/ngày cho đến khi bệnh nhân tỉnh và có thể uống thuốc.

• Khi bệnh ổn định, bác sĩ sẽ chuyển sang thuốc uống để đủ liệu trình 7 ngày theo phác đồ điều trị của Bộ Y tế.

Lưu ý quan trọng:

• Sốt rét ác tính có thể gây tử vong nhanh nếu chậm trễ điều trị.

• Vì vậy, khi thấy bệnh nhân sốt cao, co giật, rối loạn ý thức hoặc vàng da, tiểu sậm màu, cần đưa đi cấp cứu ngay tại cơ sở y tế có điều kiện điều trị sốt rét.

• Không tự mua thuốc hoặc truyền dịch tại nhà, vì có thể làm bệnh diễn biến nặng hơn.

Theo IVIE, việc xử trí sớm trong “giờ vàng” có thể giúp cứu sống tới 90% bệnh nhân sốt rét ác tính. Nếu bạn đang sinh sống ở vùng có nguy cơ sốt rét, hãy chủ động tầm soát định kỳ hoặc đặt lịch tư vấn online với bác sĩ truyền nhiễm trên IVIE.vn để được hướng dẫn cách phòng bệnh hiệu quả.

Kết luận

Sốt rét ác tính là căn bệnh cực kỳ nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu được phát hiện và điều trị sớm. Việc nhận biết những dấu hiệu cảnh báo như sốt cao kéo dài, vàng da, co giật, nước tiểu sậm màu hoặc rối loạn ý thức có thể cứu sống người bệnh trong “giờ vàng”.

Nếu bạn hoặc người thân đang sinh sống tại khu vực có nguy cơ lây nhiễm, đừng chủ quan trước những cơn sốt bất thường. Hãy chủ động tầm soát và tư vấn cùng bác sĩ trên IVIE  Bác sĩ ơi để được hướng dẫn cách phòng ngừa, điều trị và bảo vệ sức khỏe an toàn nhất.

Thông tin trên IVIE - Bác Sĩ Ơi và các trang liên kết không thay thế cho lời khuyên y tế, chẩn đoán hoặc điều trị từ các chuyên gia y tế. Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, bạn nên tư vấn với dược sĩ hoặc bác sĩ về bất kỳ sản phẩm nào bạn đang sử dụng hoặc dự định sử dụng. Công ty TNHH 1 thành viên ISOFHCARE không chịu trách nhiệm cho bất kỳ thông tin nào chưa chính xác hoặc việc sử dụng sản phẩm mà không có sự tư vấn của bác sĩ, chỉ dựa trên thông tin từ chúng tôi.